बैशाखको पहिलो साता
कालिकोट जाँदा हाम्रो समूहको नेतृत्व दुई दशक अगाडी कर्णालीका जिल्लाहरूमा बिकासे
(आइएनजीओको) काम गर्नुभएका, तर पछिल्लो समय त्यता नघुम्नु भएका अल्ली पाका सरले गर्नु भएको
थियो | कालिकोटको गेला गाविस अन्तर्गत पर्ने गणेशकोटको उकालोमा उहाँले 'यता तिर
अहिले पनि छोट्टी खेल्छन् ?' भनेर स्थानीय स्रोत व्यक्ति प्रेम शाही दाईलाई सोधे पछि
प्रेम दाईले अहिले त्यति धेरै नभएको तर आफुँले किशोर अवस्थाको हुँदा दाई र काकासँग
मिलेर कसरी छोट्टी खेल्न जाने गरिन्थ्यो भन्ने बारेमा बताउनु भएको थियो | दुई
गाउँलाई छुट्याउने पाखोमा पुगे पछि प्रेम दाईले भन्नु भयो, 'हामीले यताबाट लाईट
बाल्ने, उता बाट पनि लाइट बल्यो भने छोट्टी खेल्ने कुरा पक्का हुन्थ्यो' | प्रेम
दाई त्यो बेला छोट्टी खेल्न आउने महिलाको बारेमा भन्थे, 'प्राय: माईत आएका
महिलाहरू हुन्थे' | कुनै पनि खेलमा खास रुची नभएकी मलाई उनीहरूको कुरा सुन्दा
छोट्टी खेल्ने भनेको कहिले दोहोरी खेल्ने पो हो कि जस्तो लाग्थ्यो, कहिले तास/जुवा
खेल्ने पो हो कि जस्तो लाग्थ्यो | ठाउँ अनुसारको खेल हुन्छ, त्यो ठाउँको पनि खेल
होला | अलिकति आफुँ भन्दा सिनियरसँग सोध्ने हिम्मत नभएर, धेरै चाहिं चासो नभएर
कालिकोटमा मैले छोट्टी खेल्ने चलनको बारेमा खोजीनीति गरिन |
कालिकोट बाट फर्के
लगत्तै मुगु जाने मेसो पर्यो | केड नामक गैर सरकारी संस्थाको सहकार्यमा काम गर्नु
पर्ने थियो | मुगुको गमगढी स्थित केडको कार्यालयमा 'मुगुमा हुने बालविवाहको कारण
माथी' आफ्नो अनुसन्धान केन्द्रित हुने बताए पछि केडका कर्मचारी प्रमोद दाहालले
भन्नु भयो, 'अरु त देश भरिका उस्तै कारण हुन्छन् | यताको एउटा कारण छोट्टी खेल्ने
पनि हो, महिलासँग कुरा गर्दा त्यो बारेमा पनि कुरा गर्नु होला है' | प्रमोदजीको
कुरा सुने पछि कालिकोटमा 'छोट्टी खल्ने' बिषयमा चासो नराखिएकोमा थकथक लाग्यो | जे
भए पनि यो (छोट्टी खेल्ने) खेल मुगुका किशोरीहरूको सानै उमेरमा बिहे गर्ने एउटा कारण
पनि रहेछ | मैले यो छोट्टी खेल्ने भनेको के हो भनेर सोधे पछि प्रमोदजीले, 'त्यो
बारेमा स्थानीय महिलाले नै राम्ररी बताउने' भनेर टार्नु भयो |
गमगढीबाट सोरूकोट
जाने बाटोमा पूर्ण भाईले सोधे, 'छोट्टी खेल्ने कुरा पनि लेख्ने हो दिदि ?' | मैले
अझै कुरा राम्ररी बुझेकी छैन | के लेख्ने, के नलेख्ने ? कालिकोट देखि खुलस्त रूपमा
कसैले पनि नबुझाएको र आफुँले पनि नसोधेको एउटा खेल यो भेगमा मेरो लागि नयाँ छ जसले
सानैमा बिहे गराउँछ भन्ने कुरा मनमा राखें | यत्ति थाहा भयो कि, यो खेल बोलीचालीमा
व्यक्त गरिने र सार्वजनिक रूपमा खेलिने खेल चाहिं होइन | मैले पूर्ण भाईलाई 'हेरम'
भनें | सोरूकोट पुगे पछि केडको फिल्ड कार्यालयमा खाने बस्ने व्यवस्था थियो |
कार्यालयमा हुनु हुन्थ्यो कास्की हंसपुरका रामचन्द्र न्यौपाने सर | बेलुका खाना
खाए पछि बालविवाहका कारण केके हुन सक्छन् भन्दा उहाँले भन्नु भयो, 'बाल बिवाह, यौन
स्वास्थ्य, पढाई छोड्ने प्रवृतिको एउटा कारण चाहिं छोट्टी खेल्ने पनि हो |' छोट्टी
खेल्ने अर्थात केटी खेल्ने/केटीसँग खेल्ने/केटीलाई खेलाउने भन्ने अर्थ रहेछ | राम
राम ! गणेश कोटको उकालोमा प्रेम दाई र हेडसरले गरेका पाल्सी पाल्सी गफ त यस्तो
बिषयमा पो रहेछ | रामचन्द्र सर र पूर्ण भाईका कुरा सुनेर मा ट्वा परें | रामचन्द्र
सरले केड र जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयले एउटा गाउँमा गरेको स्वास्थ्य सिविरमा २००
जना मध्ये १९९ जनालाई यौन जन्य रोग भएको पाईएको बताउनु भयो |
छोट्टी सहमतिमा
खेलिने सामुहिक खेल हो | छोटी खेल्ने र छोट्टी बस्ने भन्ने कुराले फरक फरक अर्थ
राख्दो रहेछ | छोट्टी बस्ने भन्ने कुराले गैर यौन जन्य र छोट्टी खेल्ने भन्ने
कुराले यौन जन्य क्रियाकलापलाई जनाउँछ | साथीसाथीमा उक्त बिषयमा पहिले नै कुरा
हुने रहेछ, बस्ने कि खेल्ने भनेर ! पहिले नै सल्लाह भए अनुसार चार/पाँच युवती र
चार/पाँच जना युवाहरू अल्ली सुनसान/कोल्टे पर्ने गोठमा भेला हुने रहेछन | त्यसरी
भेला हुनेमा विवाहित महिलाले आफ्ना बाल्यकालका साथी बहिनी, भतिजी र वयस्क पुरुषले
पनि साथी, भाई, भतिज लिएर छोट्टी बस्न/खेल्न जाने चलन हुने रहेछ | मनमा लागेका
कुरा आफ्नो प्रेमी/प्रेमिकालाई देउडा गीतको माध्यम बाट व्यक्त गरिने रहेछ | यदि
गीत सरासर गाईन्छ भने त्यो छोट्टी बसेको हो | जहाँ बाल्यकालका साथी, माईत आएकी
चेली बसेर आफ्ना दुख्ख सुख्खका कुरा गरेको भनेर बुझ्न सकिन्छ | यदि गीत बीच बिचमा
गाउन बन्द गरिन्छ भने त्यहाँ यौन जन्य क्रियाकलाप पनि भएको अनुमान गरिने रहेछ |
आफ्नो आफ्नो समूह र गोप्य रूपमा बस्ने हुनाले अन्य सदस्यलाई त्यसमा सहभागी
गराईंदैन | प्राय: महिलाहरू माईतीमा गएको समयमा छोट्टी खेल्ने काम हुन्छ | मुगुका
महिलालाई पनि माईती जाने भनेको कुनै चाड पर्वमा हो | बैशाख पुर्णिमा, जनै
पुर्निमामा त्यहाँ ठूलो मेला लाग्छ | छोट्टी बस्दा/खेल्दा प्रेम भएर बिवाह गरेका
महिलालाई, 'मईती जाँदा तपाईं छोट्टी खेल्न जानुहुन्छ ?' भनेर सोधेकी थिएँ | त्यति
प्रश्न सोध्नको लागि मैले खुब भूमिका बाध्नु पर्यो | आफ्नी श्रीमती अर्को
मान्छेसँग यौन सम्बन्धमा रहेको कुरा कुन पुरुषलाई मन पर्दो हो ? आफुँ श्रीमाती
माईती गएको समयमा छोट्टी खेल्न जाने गरेको भए पनि !
छोट्टी खेलिने
चलनलाई कतिले उदार यौन जीवनको रूपमा पनि लिन सक्छन् | तर त्यति उदार नै चाहिं
रहेनछ | श्रीमाती अर्कैसँग लागेको थाहा पाएको श्रीमान रंगेहात समाउने समयको
प्रतिक्षामा हुन्छ र छोट्टी खेल्ने समयमा समातिएमा जारी तिर्न सक्ने आँट भएको
मानिसले विवाहित महिलासँग छोट्टी खेल्ने हिम्मत राख्छ | विवाहित भन्दा
अविवाहित/एकल महिलासँग छोट्टी खेल्न मन पराउँछन् रे पुरुषहरू ! कसैलाई मन पराउनुको
पनि सामाजिक आर्थिक अवस्था हुने रहेछ | अविवाहितसँग छोट्टी खेल्दा जारी तिर्नु
पर्ने, महिलाका पोईली (श्रीमान) पट्टिका कसैले भेटे खानु पर्ने कुटाईको कारण पनि
केटाको रोजाईमा अविवाहित केटि पर्छन् रे !
मैले महिलाहरूसँग
छोट्टी खेल्ने बिषयमा खुब नीदिखोजी गरेकोले होला एउटीले मलाई सोधिन्, 'सर तुमि पुन
छोट्टी खेल्न्या हौ ?' उत्तरमा मैले 'मेरो श्रीमानलाई लिएर आउँछु अनि मलाई पनि
लैजाउ है' भनें | मेरो कुरा सुनेर महिलाहरू खुब हासें र श्रीमानसँग छोट्टी खेल्न
के को स्वाद भन्ने पारामा कुरा गरे |
एकदिन कागे (नाम) बहिनीको
चिया पसलमा गफ गरेर बसिरहेका थियौं | मुगुमा महिलाको ३५ र पुरुषको ४० वर्ष सरदार
आयु हो | अत्याधिक बाल मृत्युदरको कारण सरदार आयुमा केहि फरक पर्ने हुन्छ | तर, ६०
काटेको स्थानीय मानिस मुगुमा सिला खोजे झैँ खोज्नु पर्छ | गाउँमा एक जना शाही बुवा
हुनुहुन्थ्यो ७२ वर्षको उमेरको | म गाउँ आएको समय देखिनै कुरा गर्न खोज्नु भएको
थियो | तर समय मिलेको थिएन | मेरै बाको उमेरका भएको कारण मलाई पनि अब बुढा
मान्छेहरूको कुरा सुन्न मन पर्छ | उहाँ हामी बसेको ठाउँमा आएर मलाई सोध्नु भयो,
'के के सोध्यौ त महिला कन ?' | मैले छोट्टी खेल्ने बारेमा सोधेको भने पछि उहाँले
भन्नु भयो, 'अहिलेकाले के छोट्टी खेल्छन् र ? हाम्रो जमानामा पो खेलिन्थ्यो !'
उहाँले आफ्नो जमानाको कुरा झिके पछि हामीलाई पनि स्वाभाविक चासो हुने कुरा भयो |
मैले मेरो मोबाईलको भिडियो खोलें | मोबाईल झिके पछि उहाँले, 'पख राम्रा लुगा
लगाउँछु र खिचौली' भन्नु भयो | मैलो लुगा (उहाँ संधैं सफा लुगा लगाएर हिड्नु
हुन्थ्यो, त्यहि पनि सायद नयाँ लुगा लगाउने विचार थियो कि) मा खिचेको भिडियो
काठमाडौंका कसैलाई नदेखाउने सर्तमा उहाँले कुरा गर्नु भयो | मैले काठमाडौं आए पछि
उहाँको सर्त उल्लङ्घन गरेर केहि साथीलाई उक्त भिडियो देखाएँ | साथीहरूलाई देखाएको
भन्दा मैले नै बढी हेरें |
शाही बाले ११ वर्षको
उमेरमा पहिलो पटक छोट्टी खेलेका रहेछन | अहिले २० वर्ष भयो रे उहाँले छोट्टी
नखेलेको | ११ वर्षको उमेर देखी ५२ वर्षको उमेर सम्म लगभग चार सय महिला सँग उहाँले
छोट्टी खेल्नु भएको बताउनु भयो | छोट्टी खेल्दा खेल्दै ३ महिलासँग बिवाह भएको रहेछ
| 'घरै त ३ भईगाए बुन (बन/घरबाहिर) कत्ति भए कत्ति कसले हिसाब गर्ने ?' भनेर भन्नु
भएको रहेछ | घरबाहिर छोट्टी खेलेका महिलाहरूको पेटमा आफ्नो बच्चा पनि थियो होला
भन्दै उहाँले भन्नु भयो, 'बच्चाकी आमा जहाँ गयो उहींका भैगए' | गफै गफमा आफुँले
खेलेका छोट्टीहरू र तीनको पेटमा हुर्केका बच्चाको याद आउने बताउँदै, 'याद आएर पनि
के र ? म उता नजाने उनीहरू यता आउने नही' |
छोट्टी सहमतिमा नै
बस्ने/खेल्ने भए पछि त्यसलाई किन छोट्टा खेल्ने नभनेको होला ? भन्ने प्रश्न मेरो
मनमा उठिरहे | पछि थाहा भयो त्यो पनि शक्ति सम्बन्धित हुने रहेछ | छोट्टी खेल्ने
काम सहमतिमा भए पनि बिवाह गर्ने/सँगै जीवन बिताउने बिन्दुमा पुग्ने हो भने केटाको
घरमा नै जाने हुनाले छोट्टा खेल्ने नभनेर छोट्टी खेल्ने भनेको होला जस्तो लाग्यो |
